Film still uit ‘Roma, citta aperta’ van Rossellini 

De eerlijke manier van filmen, het willen spiegelen van de werkelijkheid, treft mij het meest in de naoorlogse Italiaanse filmstroming Neorealisme (1943-1953). Ik studeerde in 1995 af op dit onderwerp en heb deze filmstroming in maart 2013 aan het Koninklijk Nederlands Instituut Rome nog eens onderzocht. Het streven naar objectiviteit en de wens tot reflectie – van mijzelf, van anderen, van organisatieculturen, van de maatschappij – is een rode draad in mijn interesses.

Welke werktuigen hebben we om de kern van iets vast te leggen? Tekst en beeld. Daarom vind ik verhalen, kunstuitingen, fotografie en film onweerstaanbaar. Ze leggen een cultuur en tijdsperiode bloot.

Regisseur De Sica met de jonge Enzo Staiola op de set van ‘Ladri di Biciclette’ 1948. Hij had geen acteerervaring, en leerde hoe welke afstand hij tot de camera moest houden.

Op het politiek, economische en cultureel dieptepunt van de jaren vlak naar WOII wilden Italiaanse filmregisseurs zoals Rossellini en De Sica eenvoudigweg verder met het vertellen van hun filmverhalen. In de studio’s van Cinecittà konden ze niet meer terecht, omdat deze werden gebruikt als opvangoord voor vluchtelingen. Daarom besloten ze op straat in Rome te filmen, met minimale cameramiddelen, in de open lucht, gebruik makend van de de platgebombardeerde omgeving, de werkzoekenden en soldaten. Met handcamera’s werden shots gefilmd zo lang als ze duurden, als waren het documentaires. Deze regisseurs lieten met morele waardigheid een arm, beschaamd, maar levend land zien dat het fascisme had overleefd. De grootsheid van een land in haar onderbroek. ‘Italy is waiting for its Balzacs, Tolstoys, Gorkys’  schreef Carlo Lizzani in Il Politecnico.

Door het loslaten van alle filmregels van de jaren ’40 (de eenzame held en de femme fatale) werden de narratieve en linguistische mogelijkheden plotseling talloos. De regisseurs Rossellini (Rome, Open Stad / Roma, Citta Aperta) en De Sica (Fietsendieven / Ladri di Bicicletti) wilden het leven van alledag laten zien, en vroegen mensen en kinderen zonder acteerervaring mee te werken aan deze films op straat. Zij werden de helden in het verhaal, degenen die gewoonlijk een bijrol in een film zouden hebben en waar de camera langs afgleed: de have-nots, de anti-helden. Hun wereld werd tot in detail belicht. In deze naoorlogse Neorealistische films viel voor het eerst het onderscheid tussen het publieke en private weg. Als kijker van deze zwart-wit films word je ook nu nog de personages in gezogen, omdat jij en ik het kunnen zijn. Lees op de pagina hiernaast de ervaring uit 1945 van Alberto Asor Rosa, en stel je je eigen stad in na-oorlogse jaren eens voor.

Vanaf 1945 waren de neorealistische filmverhalen (Rossellini, De Sica, Antonioni en Fellini) de eerste Made in Italy producten, die gevolgd zouden worden door mode, design, gastronomie en architectuur uit Italië. Deze films produceerden een zorgvuldig en eerlijk Italiaans beeld. Een geloof in esthetiek, in cultuur, menselijkheid, in menselijke kwaliteit van alles dat Italiaans was.

De periode waarin dit type films op straat werden gemaakt duurde maar tien jaar (1943-1953). De balans tussen pathos en ethos bleek lastig. Sommige regisseurs wilden toch  liever meer gespeeld drama in hun films. Maar deze tien jaren Italiaans neorealisme heeft wel de hele internationale filmgeschiedenis beïnvloed. Zowel landen in Afrika als noordelijke landen zoals Finland, er is praktisch geen enkel land dat niet op een of andere manier is beïnvloed door  de film-meesterwerken van Rossellini en De Sica. ‘Alle wegen leiden naar Rome, Open Stad’, blikte Jean-Luc Godard in 1958 terug.

Originele filmposter film Ladri di Bicicletti, tentoonstelling over neorealistische regisseur De Sica in Museo dell’Ara Pacis, Rome.

Zelfs meer dan diplomatie heeft het Neorealisme erkenning gebracht voor het naoorlogse leven in Italië. Deze internationale erkenning bracht het collectieve schuldgevoel naar aanleiding van de rol van Italië in de oorlog in evenwicht. En het spiegelen van de eigen naoorlogse naaktheid droeg hieraan bij. Deze manier van filmen, het laten zien van de waarheid, de eenvoud, de afwegingen en twijfel van de mens in deze naoorlogse Europese jaren, is wat mij betreft de meest pure manier van filmen ooit.

Het zoeken van de kern, het streven naar zo objectief mogelijk spiegelen vind ik mateloos boeiend. Legt die tien jaar Neorealisme misschien de kern van de Italiaanse cultuur bloot? Italianen zijn realisten bij uitstek, en levensgenieters. Maar dat la bella figura, is behalve om van te genieten ook vaak bedoeld om iets te verdoezelen en geen verantwoordelijkheid te hoeven nemen. Dualistisch…

Tijdens mijn onderzoek in Rome begin maart 2013 vonden zowel de verkiezingen in Italië plaats als het afscheid van Paus Benedictus XVI en het Conclaaf. Neorealisme literatuur, bronnen en films o.a. uit de Biblioteca Vaticana en het Centro Sperimentale bij Cinecittà. Onder een paar fotobeelden.

Zuilengang Vaticaan

Op het andere deel van het Vaticaanplein staat een menigte, wegens vertrekkende paus in helicopter (28-03-2013)

In deze drukte een zeldzame setting: Monniken met kruis in gesprek met noord-Europese meisjes met Maria-schilderij. Had een scene van Fellini kunnen zijn …

Jij en ik spelen een spelletje. De anderen zwaaien naar de helicopter met de Paus

Wij zullen hem zeer missen

De bibliotheek van het Koninklijk Nederlands Instituut (KNIR). Het openstellen van de Vaticaan archieven begin 20e eeuw bracht veel niet-Italiaanse informatie voor het voetlicht. Mussolini zag een mooie PR mogelijkheid voor Rome, en nodigde andere landen uit om een cultureel instituut in Rome te vestigen. Er zijn er meer dan tien

Bibliotheek in het Vaticaan. Alleen toegankelijk met KNIR aanbevelingsbrief, publicatie, twee pasjes, controles, en ondertekening van een document.